Op ontdekkingstocht door Oezbekistan

Oezbekistan stond tot voor kort nauwelijks op de toeristische wereldkaart. Sinds de Arabische Lente echter hebben reisorganisaties wel belangstelling voor de regio. Wie oude culturen en archeologische sites wil bezoeken, kan immers niet langer terecht in landen als Syrië, Irak of Libië, en dus is Oezbekistan beslist een zeer waardig alternatief. Bovendien is Oezbekistan eigenlijk een 'eiland'. Het land ligt niet aan de kust, maar is omgeven door onherbergzame woestijnen en bergketens zodat de bevolking dankzij die afzondering oude cultuur en gebruiken kon blijven koesteren, en dit ondanks de invloed van internet, facebook en andere gesels van onze moderne tijd.

Een bezoek aan Oezbekistan begint op de internationale luchthaven van Tashkent, zo'n 12 km van het stadscentrum. Wie nog nooit eerder een voormalig Oostblokland bezocht, zal zich bij aankomst wel even ontheemd voelen, want het terminalgebouw is in authentieke Sovjetstijl opgetrokken: efficiënt maar weinig attractief. Je wordt er onmiddellijk op gewezen dat je, om wettelijk in orde te zijn, je euro's moet omwisselen in sums (lokale munt) bij één van de bankkantoren op het vliegveld. Daar brandt dan wel licht, maar er is niemand aanwezig. En dus raadt de douane aan om – zoals iedereen hier – je geld te wisselen 'op de zwarte markt in de stad'. Tashkent mag dan één van de drukste luchthavens in Centraal-Azië zijn, toch wordt je bagage snel afgeleverd en taxi's zijn er in overvloed.

Tashkent
Tashkent is één van de grootste steden in Centraal-Azië met een bevolking van meer dan 3 miljoen mensen. De stad is meer dan 2.200 jaar oud en je kan er dan ook nog enkele interessante historische monumenten bezoeken, zoals het Mausoleum van Sheikhantaur (15de eeuw), Kaffal Shashi, Barak-Khan en Kukeldash (16de eeuw). Toch wordt de stad gedomineerd door huizenblokken in rasechte Sovjetstijl. De gigantische TV-toren met een hoogte van 375 meter domineert het geheel. Daarmee is de stad best 'interessant', maar toch ben ik blij om na twee dagen andere oorden op te zoeken. Met een binnenlandse vlucht van Uzbekistan Airways vlieg ik richting Urgench om Khiva te bezoeken.

Khiva
Khiva is aan het water gebouwd, met name aan de Amudarya-rivier. Daarna groeide de stad in de richting van de Khorezm-oase. Geschreven bronnen bewijzen het vroege ontstaan van de stad. Herodotus, de 'vader van de geschiedenis', vermeldde in de Avesta reeds het bestaan van Khorezm en zijn bevolking. Beruni roemde dan weer de landbouwtechnieken die er werden toegepast. Uit één en ander blijkt dat Khiva minstens 2.500 jaar oud is. 
In de Middeleeuwen was de stad een echte wereldstad', waar handelaars uit de hele Volga-regio, maar ook uit Indië, Iran, Turkestan en China hun koopwaar kwamen verhandelen. Ook de wetenschap bloeide er. Abu Al Khorezmi (poëet en sterrekundige), Abu Raikhan Beruni (wiskundige), Abu Ali Ibn Sina (de stichter van de moderne geneeskunde): het zijn slechts enkele namen van grote geesten die in Khiva woonden en werkten. Was de oorspronkelijke bevolking van Khiva van Iranese afkomst, dan werd de stad in de 10de eeuw bevolkt door Turkmenen. In 1873 veroverde de Russische generaal Von Kaufman de stad tijdens de 'Great Game' tussen de wereldmachten. In 1924 werd Khiva deel van de Sovjet-republiek Oezbekistan.
De mooiste bouwwerken dateren uit de 18de eeuw en zijn in hun oorspronkelijke staat behoorlijk bewaard gebleven. Dat hebben we eigenlijk aan Stalin te danken, die de ganse bevolking van Khiva ooit deporteerde waardoor de stad onbewoond – en dus onaangeroerd – bleef. 
Sinds de val van het communistische regime in de Sovjet Unie en de onafhankelijkheid van Oezbekistan in 1991 keren bewoners in kleine aantallen terug, maar inmiddels is het stadscentrum – bekend als de Ichan-Kala - door Unesco als werelderfgoed beschermd zodat aan het stadsbeeld niet mag geraakt worden. Bezoekers wandelen er dan ook door een heus openluchtmuseum. Logeren binnen de oude stadsmuren van Khiva, in de tiende eeuw gebouwd uit baksteen, behoort tot de mogelijkheden. Zo kan je dan in de namiddag, wanneer de autocars met toeristen vertrekken naar een volgende bestemming, heerlijk slenteren door de straatjes van deze prachtige stad. Eerst waren er slechts enkele kleine bed-and-breakfasts, uitgebaat door teruggekeerde inwoners. Zij stelden één of enkele kamers in hun huis ter beschikking van reizigers. Maar inmiddels werden enkele madrassa's tot hotel omgevormd zodat je kan genieten van de schitterende Arabische architectuur. 

Heb je weinig tijd, dan moet je minstens een bezoek brengen aan de unieke Djuma-moskee met zijn 213 houten pilaren die elk van verschillende sculpturen zijn voorzien. Ook de Mukhamaad Amin-Khan koranschool zou je eigenlijk moeten gezien hebben voor je Khiva verlaat. En natuurlijk is er die wonderlijke 'onvoltooide' Kalta Minar minaret, ooit bestemd om de hoogste minaret uit de hele Islam-wereld te worden. Maar de minaret werd nooit voltooid en lijkt nu op een gigantisch zoutvat. De legende wil dat een sultan de bouw van de minaret wilde financieren tot hij ontdekte dat je van bovenop de geplande spits van de minaret zou kunnen binnenkijken in de harem. Zoiets is natuurlijk niet aanvaardbaar voor de sultan die onmiddellijk de verdere afwerking van het bouwwerk verbood.

De mooiste bouwwerken dateren uit de 18de eeuw en zijn in hun oorspronkelijke staat behoorlijk bewaard gebleven. 

 

Bukhara
Vanuit Khiva kan je met de 'lijnbus' naar Bukhara. Het is een heus avontuur over nauwelijks bestaande wegen. Het voordeel is wel dat je onderweg wat van het landschap kan opsnuiven. Bukhara is een stad met veel gezichten, wat tot uiting komt in de vele eretitels die men haar gaf: 'Heilig Bukhara, 'Gezegend Bukhara', 'Intellectueel Bukhara' of nog 'Edel Bukhara'. Over de stad hangt dan ook een speciale sfeer waar je zowel het antieke als het moderne in ervaart. Groepen moderne toeristen, gewapend met fototoestel of tablet, zwerven er tussen eeuwenoude monumenten. Niet voor niets is Bukhara de stad bij uitstek waar ik het liefst mijn tijd doorbreng als ik in Centraal-Azië reis. 
Heel Bukhara is doordrenkt van mythes en legenden. Archeologen vonden oude muren, daterend van ruim 400 voor onze tijdrekening. De bovenlagen dateren dan weer uit de 10de eeuw. 'Bukhara' is afgeleid van het woord 'Vicara' wat duidt op een boedhistisch klooster. Maar waar het boedhisme verdween, kwam de Islam in de plaats. Imam Al-Bukhari schreef hier de 'Al Jami al-Salih'-versen: het tweede belangrijkste boek in de Islam na de Koran. 
Net als in Khiva is ook in Bukhara het stadscentrum beschermd als historisch erfgoed. De Iri-Arab moskee met aan de overkant de Masjid-I-Kalan met in het midden de Kalan-minaret staan op ieders route. Persoonlijk houd ik mij liever op nabij Labi Hauz met zijn gigantische drinkwaterbekken, omgeven door restaurantjes en theehuisjes. Hier spelen oudere mannen domino of schaak, slurpend van hun mierzoete thee. Ook de souks moet je zeker bezoeken. Je vindt er naast de gebruikelijke specerijen ook schitterende met de hand geweven tapijten. Oezbeekse modehuizen hebben gier een winkel. Op geregelde tijdstippen worden hier mode-défilé's georganiseerd, en bijna elke avond kan je genieten van een optreden van dansers en musici. Oezbeekse traditionele klederdracht wordt gekenmerkt door het veelvuldige gebruik van ikat: een weeftechniek die afkomstig is uit Indonesië. De prachtige ikats die in Bukhara gemaakt worden, zie je zowel in de traditionele en folkloristische kleding als in moderne mode-ontwerpen. Oezbeken koesteren immers hun eeuwenoude traditie. Lokale mode-ontwerpers kunnen les lopen bij Italiaanse en Duitse designers die regelmatig worden uitgenodigd voor een korte 'masterclass' in één van de vele mode-academies. Zij waren zo onder de indruk van de schoonheid en kwaliteit van de Oezbeekse ikat dat een aantal van hen besloot deze technieken ook aan te wenden in hun eigen collecties. Zo zie je nu regelmatig Oezbeekse klederdracht op de catwalk in Milaan of Londen. 

Samarkand
Waarschijnlijk is Samarkand de bij ons meest bekende Oezbeekse stad, al was het maar om het gigantische Registan comple, het hart van de stad. Zandkleur, goud en turkoise zijn de kleuren van de duizenden tegels die de koranscholen, moskeeën en minaretten sieren. Kleuren van woestijn en hemel zijn erin verwerkt. De Bibi Khanum moskee is één van de grootste Islamitische gebedshuizen ter wereld ... en vrij te bezoeken. Van 1370 tot 1405 heerste hier Tamerlan, beter bekend als Timoer Lenk. Tamerlan wist – op de grondvesten van een ineengestort Mongools Rijk – zijn Timoeridendynastie tot bloei te brengen. Het Registan-complex dat hij liet bouwen, is daar de bekroning van. Tamerlan's kleinzoon – Ulug Beg – was één van de grondleggers van de sterrekunde. Met een eenvoudige, door hemzelf ontworpen en gebouwde telescoop, ontdekte hij meer dan 1.000 sterren waarvan hij de exacte positie in kaart wist te brengen. 'Godsdiensten verdwijnen als mist voor de zon, koninkrijken verdwijnen. Enkel het werk van wetenschappers wordt bewaard voor de eeuwigheid,' schreef hij in één van zijn vele boeken. Zowel het mausoleum als de sterrewacht van Ulug Beg kan je bezoeken. 

Hoewel er slechts 400 Joden overblijven in Samarkand na de Russische pogroms aan het einde van de negentiende eeuw, is ook de enige synagoge in goede staat gerestaureerd. Het was vooral tijdens Stalin's regering dat Samarkand een flinke opknapbeurt kreeg. Het werk werd zo grondig aangepakt dat je nu geen enkele barst meer kan waarnemen in de prachtige mozaïeken. Dat geldt ook voor de mausolea in Afrosiab, de Stad van de Dood. De grond waarop dit monumentale kerkhof werd gebouwd, was doordrenkt van het bloed dat vloeide tijdens de oorlogen van Genghis Kahn. Zelfs de machtige Tamerlan durfde er niet op bouwen. En dus werd Afrosiab de ideale plek om gigantische grafmonumenten op te richten ter nagedachtenis van de rijke en machtige overledenen. Op zon- en feestdagen komen hele gezinnen hier wandelen en zie je ze zelfs hun picknick gebruiken tussen de schitterende monumenten, die bijna zo groot zijn als een kleine moskee.